فرهنگ اسلامی و نهادهای آموزشی در عصر سلجوقیان

با پایمردی و همت طغرل­بیک (465-455 هـ) بنیاد امپراطوری عظیمی نهاده می­شود­ و در ادامه، اخلاف او، آلپ­ارسلان (566-495 هـ. ق) و ملکشاه سلجوقی (485-465 هـ. ق) با بهره­مندی از تجارب وزیر نامدار و باتدبیر خویش خواجه نظام­الملک طوسی، آرامش و امنیت را بر قلمرو سیاسی و اجتماعی خود حکمفرما نموده و قدرت و عظمت امپراطوری را به اوج خود رسانیدند. روحیه دانش­دوستی زمامداران و علاقمندی آنان به احداث بناهای عام­المنفعه، مساجد، رباط­ها، کتابخانه­ها، منازل علمی، بیمارستان­ها، مکتب­خانه­ها، حسن تدبیر و کارآمدی وزیران با فرهنگ ایرانی، به ویژه خواجه نظام­الملک (­م 485 هـ­)، فصل نوینی را در تاریخ فرهنگ اسلامی، به ویژه شکل­گیری مراکز و مدارس علمی فراهم آورد که این عصر را از ادوار پیشین متمایز نمود و به دوره «نهضت تأسیس مدارس» اشتهار یافت. نهضتی که از بغداد با تأسیس اولین مدرسه نظامیه (459 هـ) آغاز شد و دیری نپایید که آثار و برکات آن قلمرو سیاسی و اجتماعی خلافت عباسیان و شرق اسلامی را دربرگرفت و در جریان تبادل فرهنگی به الگو و سرمشقی برای مراکز علمی و دانشگاهی­های کهن اروپا مبدل گشت. علاوه بر مدارس، دیگر نهادهای آموزشی نظیر: مساجد، کتابخانه­ها، منازل علما، بیمارستان­ها، مکتب­ها نیز نقش موثری را در فرهنگ اسلامی و بسط و گسترش علوم و فنون و تربیت عالمان و فرزانگان داشته­اند که در این مقاله به معرفی اجمالی این نهادها و چهره­های برجسته فرهنگی این عصر مبادرت گردیده است.